Dag twee van de training. Vandaag moet het grootste deel van het werk gedaan worden, want morgen sluiten we alweer af. De stemming is al heel anders dan gisteren aan het begin. We spreken nog eens de gang van zaken af, vandaag geen vaststaand programma, nu iedereen weet hoe Jan werkt. We spreken rookpauzes af die hier erg nodig zijn, en een pauze om te bidden om een uur.

(Annelies Kraan)

Stuk theorie. Nog eens de uitleg wat er bedoeld is met de challenge, de uitdaging, die iedereen voor zichzelf heeft uitgezocht, en die een richtlijn gaat worden voor de actie die iedereen gaat ondernemen om een effectiever leider te worden. Iemand die anderen kan inspireren, raken, in beweging krijgen. Een challenge is altijd iets dat mensen spannend vinden maar ook confronterend. En waar je de steun van anderen dus ook bij nodig hebt.

Eerst een paar modellen van menselijk gedrag die helpen kunnen om te begrijpen wat we doen. Pavlov, waarbij we in een reflex reageren. Frankl, de man die onder de meest extreme omstandigheden die er zijn, een concentratiekamp, bedacht dat een mens nog altijd een marge van vrijheid heeft. Als je de omstandigheden niet kunt veranderen, dan nog altijd wel je eigen reactie daarop. Zoals Mandela in al die jaren gevangenis wel zijn eigen mentale vrijheid heeft weten te behouden. We zijn meestal niet opgevoed om die mentale vrijheid te ontwikkelen, we moeten het opnieuw leren, en onder stress schieten we weer terug in Pavlov, en zeggen: dat komt door de omstandigheden.

Er wordt heel aandachtig geluisterd. Ook hier hebben mensen uiteraard de neiging om alles te wijten aan de omstandigheden, die zijn ook extreem en ze zijn dat al lang.

Derde model: het gegeven dat we zelden onderscheid maken tussen feiten en onze interpretatie daarvan. Jan laat zien hoe leiderschap werkt. Stel dat hij die ochtend wakker wordt en opziet tegen de dag. Zonder enthousiasme aan het werk gaat, terwijl het zijn werk is om andere mensen te inspireren en te motiveren. Lukt dat? Natuurlijk niet. Dus hoort het bij je taak om die marge van vrijheid weer op te zoeken, terug naar je challenge.

Een oefening in tweetallen, tegelijk een luisteroefening. Vinden leiders niet makkelijk. Die verwachten dat er naar ze geluisterd wordt, niet andersom. Luisteren doe je met je ogen en je oren. En als je niets meer te zeggen hebt ben je gewoon stil met elkaar. Iemand zegt dat het niet in hun cultuur past dat een man en een vrouw elkaar diep in de ogen kijken. Dat weten we. Maar vergeet niet, in alle culturen vinden we het moeilijk om stil te zijn en toch contact te houden. Ze mogen zelf een partner kiezen. Aan drie tafeltjes zie ik een man en een vrouw samen de oefening doen.

Coaching van de deelnemers die een vraag hebben. We rollen zo van de een naar de ander. Een man die in het leger werkt kan zijn challenge niet vinden. Wat zijn kernkwaliteit is: dingen onder controle houden. Wat hij doet als valkuil: de dingen nog meer onder controle houden. Waar hij allergisch voor is: mensen die de dingen niet onder controle houden. Maar in het leger is dat allemaal in orde. Dus wat zou hij moeten veranderen? Hij krijgt een challenge mee: letting go. Nee, dat voelt helemaal niet goed. Maar dat hoeft ook niet.

Iemand klaagt over een baas die niet wil luisteren. Wat kan hij doen om die baas te veranderen? Ophouden met oordelen. Zien dat die baas feitelijk achter zijn facade onzeker is. Blijven proberen. Een ander is zelf een baas die niet streng genoeg is, vindt hij, hij laat zijn werknemers over hem heen lopen. Dat is toch ook niet de bedoeling? Dus die heeft als challenge grenzen stellen en confronteren. Twee mannen die tien en twaalf jaar in de gevangenis hebben gezeten hebben moeite met de oefening. Als je zo lang geen enkele zeggenschap had over je leven dan is het moelijk om over je eigen handelen na te denken. Ik voel me nog steeds een gevangene. En ik wil andere mensen geen regels opleggen. Stap voor stap wikkelt Jan met elk van hen hun aannames af. Aan een vrouw die gaan staan is vraagt hij: merk je dat je geen contact maakt als je praat? Waar komt die eenzaamheid vandaan? Ze huilt. Een andere vrouw zegt dat ze niet durft te spreken omdat ze dan altijd verlegen en rood wordt en mensen haar niet meer serieus nemen. Natuurlijk wordt haar gevraagd op te staan. Ze wordt rood. Jan doet haar voor hoe hij het deed, toen hij nog verlegen was voor groepen. Gewoon benoemen. Niets mis mee.

Een van de deelnemers vraagt of al die challenges nou echt wat uithalen. Is wel leuk, zo’n training, maar wat verander je er nou echt mee? Nu kunnen onze mensen van het NCCR eens even vertellen wat er bij hen in de organisatie in de afgelopen jaren dat we samenwerken allemaal is veranderd. Khaled, de directeur, is veranderd van een baas waar iedereen bang voor was en die meestal de deur van zijn kantoor gesloten hield als hij boos was en dat was vaak, in een man die luistert naar zijn werknemers. En elke maand een grote bijeenkomst heeft waarop alle werknemers alles kunnen zeggen wat ze op hun lever hebben. De belangrijkste ontdekking die hij heeft gedaan is dat je alleen een democratische organisatie kunt hebben als je als leider zelf een houding hebt die dat bevordert. Mohammed die ik nog ken als verlegen boekhouder die nooit zijn mond opendeed kan het beamen. Er wordt niet meer zoveel geroddeld, er wordt veel minder achter ruggen gepraat, en hij is niet bang meer om tegen Khaled te zeggen wat hij denkt. En thuis gebruikt hij de feedback oefening ook, eens in de week gaat hij met zijn vrouw zitten en dan bespreken ze wat er die week goed is gegaan en wat fout. Andere mannen vinden het raar, dat hij zo naar zijn vrouw luistert. Maar hij ziet vooral de ongelukkige huwelijken waar er niet wordt gelusiterd naar elkaar. Dan Fatma. Fatma die nooit haar mond opendeed maar uitbundig kon mokken en de sfeer verpesten, Fatma heeft een stem gekregen en het is alsof ze tegelijkertijd daarmee een veel krachtiger persoon is geworden. Zij zegt dat haar baas nog maar heel af en toe zijn deur dichtdoet. En dat zij tegen hem durft te zeggen als ze denkt dat er iets niet goed is.

Even ben ik ook in tranen als ik mijn mensen zo zie, en besef hoeveel effect het werk van jaren heeft gehad.
Ze krijgen huiswerk mee voor morgen.

Wij zijn uitgenodigd voor een bezoekje aan de Palestijnse tv. Daar horen we hoe lastig hun situatie nu is. Al zes maanden geen salaris gehad. Apparatuur die verouderd is. Maar vooral dat ze nu, met de nieuwe regering, moeten zien hoe ze onafhankelijk blijven, en objectief nieuws kunnen uitzenden. Ik word nog even voor de camera neergezet met een plant achter me als decoratie, en mag nog eens de statement doen over de excuses die ik aanbied voor de houding van mijn regering.

Khaled komt ons ophalen om de avond bij het gezin van zijn zuster door te brengen. Hij rijdt als een gek om het journaal van zeven uur te halen, om te zien of het laatste interview is opgenomen, maar als we aankomen valt net de electriciteit uit. Fatma belt, ja, het was op het journaal. Intens gesprek met Sana’a en haar man, die beide op het ministerie werken. Ze zijn zo bang voor de toekomst van hun drie zoons. Ze hebben een prachtige flat, maar op het balkon staand wijst Sana’a ons dat hun huis midden tussen de doelen voor de bombardementen staat, daar de gevangenis die al twee keer gebombardeerd is, daar het huis van Mohammed Dahlan, daar de Islamitische Universiteit van Hamas. Het negen uur journaal. Twee jonge Palestijnen zijn in Bethlehem door undercoveragenten op straat doodgeschoten. Een van hen heeft een uur in zijn bloed op straat gelegen voordat de ambulance mocht komen. We zien het beeld van zijn lichaam in een plas bloed. Verder heeft het leger een nieuwe methode om gezochte mannen die zich niet over willen geven te dwingen. Ze hebben nu een inval gedaan in een ziekenhuis in Nablus en de zieke moeder van een gezochte man meegenomen. In het ziekenhuis zijn Palestijnen dus ook al niet veilig meer.
Volgende item. Het gezelschap juicht, senator Mollebol uit Holland verklaart dat ze de houding van haar eigen regering afwijst, en dat ze vindt dat de minister met de Hamas regering moet gaan praten. Ik merk hoe trots mijn Palestijnse vrienden op mij zijn, net zo trots als ik op hen.

Op de flat praten we nog na. Ik heb nog een heel verhaal gehoord over de spanningen tussen vluchtelingen en ‘burgers’ die onder de spanningen tussen Hamas en Fatah doorlopen. Misschien kom ik daar nog op terug. Het verhaal is al lang. Al ben ik hier ondertussen nog zo vaak geweest, de verhalen raken nooit op. Het verhaal van Sana’a, die door haar vader was uitgehuwelijkt en weg is gelopen. Hoe ze nu in aanmerking zou komen om minister te worden.

Annelies is geraakt. En dat terwijl ze nog niet eens de ellende heeft gezien, de verwoestingen in het zuiden, de armoede in de vluchtelingenkampen, er zijn even geen bombardementen. Maar wat ze voelt, zegt ze, is hoe de mensen hier opeen zitten gepakt en niet wegkunnen. En een deprimerende omgeving. Ze is in veel Arabische landen geweest, daar is ondanks de armoede nog iets van vrolijkheid en kleur. Ze is geschrokken van de grauwheid, het vuil, het plastic op straat. Maar ook is ze onder de indruk van de vitaliteit van de mensen. Hoe ze niet opgeven.