Het was een privilege, een ander soort privilege, om gast te mogen zijn op het symposium Zwart Nederland, een onderdeel van de Black Achievement Month die zich in ons land voor de eerste keer afspeelt. Nancy Jouwe, die de dagen inhoudelijk had georganiseerd vertelde hoe ze er toe kwam. Ze vertelde hoe ze naar Florence ging voor de expositie van Black Portraitures, daar zwarte Nederlanders tegenkwam die elkaar vaak niet eens bleken te kennen, en toen dacht, waarom hebben wij dat in Nederland niet? Waarom moet ik hiervoor naar Italië?
Vandaar deze maand, vol met evenementen. Vandaar deze dagen in Leiden en Amsterdam die lieten zien hoeveel er in Nederland al is, aan zwarte cultuur, kunst, literatuur en films, maar tegelijk ook hoe moeizaam het vaak nog is om een poot tussen de deur te krijgen bij de mainstream media en instituties. Aan universiteiten, bij omroepen, bij het vinden van fondsen voor films. Het ‘we hadden vorige maand al een Surinamer’ syndroom. Bij musea, waar ‘zwart’ vaak terecht komt in de afdeling exotisch. Zoals een expositie over Afrika. Wat hoor je als je binnenkomt? Vogelgeluiden, want Afrika, dat is in de breinen van westerse mensen nog steeds wildernis, niet flatgebouwen, supermarkten en universiteiten, maar jungle.
Gloria Wekker hield een lezing over de zwarte gemeenschap in Nederland die geen gemeenschap is. De ‘assen van verschil’ als klasse, sekse, seksualiteit spelen dwars door die gemeenschap heen, en dan is er het verschil in geschiedenis – Moluks, Papoea, Antilliaans, mensen met hun wortels in Noord Afrika. Wat zij met elkaar gemeenschappelijk hebben is dat ze in Nederland gelden als niet-wit. Wat ze bindt is dat ze gezien worden als ‘anders’. En opnieuw heeft Gloria Wekker het over ons ‘culturele archief’ dat geen archief is in boekenkasten en een gebouw, maar zit tussen onze oren. Het witte brein en geheugen zit vol met beelden over de zwarte ander. En dat terwijl tegelijkertijd de gemiddelde witte Nederlander er van overtuigd is dat wij een niet-racistisch land zijn, anders dan de VS en Zuid Afrika op miraculeuze wijze ontsnapt aan het racistische denkbeelden die voortkwamen uit eeuwen kolonialisme.
Die beeldvorming, waarbij gekleurde mensen haast automatisch te laag worden ingeschat, gezien worden als dienstbaar, als de mevrouw van de garderobe, niet als hoogleraar, draagt bij aan kapitaalvernietiging, zegt Wekker. Er is te weinig plek waar zwarte mensen op waarde worden geschat, er zijn te weinig scenario’s waarin zwarte mensen hun rol kunnen spelen ongeacht hun kleur. En wat we nu meemaken is een kwaadaardige omdraaiing van wat de werkelijke machtsverhoudingen zijn: Wekker wordt met haar boek White Innocence, en haar rol in het ‘ontkolonialiseren’ van de nog veel te witte Universiteit van Amsterdam ervan beschuldigd, jawel, dat zij racistisch is. Het is een verbijsterend fenomeen. Degene die beweert dat er nog geen sprake is van kansengelijkheid wordt gezien als degene die ‘verschil maakt’ dat er voorheen niet was.
Het is dus tijd, zegt dr. Wayne Modest, om de eigen radicale, intellectuele traditie zichtbaar te maken, te ontsluiten, niet alleen de bekende namen als Fanon en Cesaire, maar ook die van hier, Arion, Roemer, Cairo, de Kom. En, zoals hij het zegt: ‘to fashion hope out of struggle’.
Anousha Nzume loodst ons bekwaam door een stroom van voordrachten en paneldiscussies heen, en heerlijk, ze doet dat zonder te verbergen hoe betrokken ze zelf is. Dit wordt zo duidelijk: er is al zoveel talent, er zijn zoveel verhalen. Het verhaal van Ellen-Rose Cambel, hoe de mensen in Sassenheim nooit te horen krijgen dat hun prachtige park ontstaan is uit de winsten van de slavernij. De kwaliteit is er al, zegt Anousha, toch blijken het nog steeds en steeds weer de witte mannen te zijn die beslissen wat kwaliteit is, wat de moeite waard is om onderdeel te worden van ‘onze’ cultuur.
Een steeds terugkerende vraag is wat er gedaan moet worden, eigen instituties oprichten (zoals deze maand van Black Achievement er al een aan het worden is) – zoals de zwarte bibliotheek die nu in oprichting is, of moet je blijven proberen de instituties waar de macht zit te beinvloeden? Alletwee, is de conclusie meestal. Mij doet het erg denken aan de discussies die we lang geleden hadden in de vrouwenbeweging. Wat ik daar geleerd heb is dat het een niet gaat zonder het andere. De eigen instituties zijn de plekken waar zwart elkaar kan vinden, elkaar versterken en inspireren, de plek waar iets ontwikkeld wordt dat je zwart bewustzijn kunt noemen. Een kweekvijver voor talent, een broedplaats voor strategie. Waar kracht wordt ontwikkeld waarmee je de ongelijkheid te lijf kunt. ‘Ik wil het niet meer hebben over hoe blackness zich verhoudt tot whiteness, ik wil het hebben hoe al die vormen van zwart bewustzijn zich verhouden tot elkaar’, zegt iemand. (In mijn aantekeningen niet meer te zien wie dat was).
Een deel van dat grote project is archeologie, het haast letterlijk opgraven van de eigen geschiedenis. Daarom zijn de films die er gemaakt zijn over schrijvers Edgar Cairo en Astrid Roemer belangrijk, maar ook het historisch onderzoek naar de eerste zwarte mensen, eeuwen terug, in Nederland.
Militante geluiden van de jongere generatie. Chandra Frank verwijt Atria, het grote documentatiecentrum van de vrouwenbeweging, dat het materiaal over zmv vrouwen (zwart, migrant, vluchteling) verspreid is, en nauwelijks te vinden. Simone Zeefuik laat aan de hand van voorbeelden zien hoe eurocentrisch musea vaak nog zijn.
Er werd zoveel gezegd dat belangrijk is, maar teveel voor dit beknopte verslag. Sorry als ik zoveel namen oversla.
De tweede dag was gewijd aan vrouwelijke film en mediamakers. Discussies, over hoe je de stereotypes kunt vermijden in de films die je maakt, met het risico dat dat niet is wat de omroepen en producenten willen hebben. Het gevecht om onafhankelijk te blijven, en niet te grote compromissen te hoeven sluiten om in de smaak te vallen bij de witte mediamachthebbers. De vraag: vanuit welk perspectief maak je je film? Van die van wit mens die kijkt naar? Of van binnenuit, uit een zwart bewustzijn? Wat laat je zien? Ook de zaken die nog pijnlijk zijn, intern, die misbruikt kunnen worden? Wat doen we er aan dat de mensen die de vleespotten verdelen nog steeds denken dat zwarte ervaringen niet ‘universeel’ zijn (in tegenstelling tot witte ervaringen). Wat doe je er aan, Jetty Mathurin vertelt over de ontvangst van Raisin in the sun, dat er nog steeds gedacht wordt dat een stuk met een zwarte cast alleen geschikt is voor een zwart publiek? Er wordt gelachen als iemand zegt dat je, ook als je het niet van plan was, als kunstenaar ook vanzelf activist wordt. Je moet wel. En iemand anders zegt: wat je ook doet, als je zwart bent is alles een statement. Je kiest voor je film een zwarte hoofdpersoon: je moet je verantwoorden. Je kiest voor je film een witte hoofdpersoon, moet je je ook verantwoorden.
Reclaiming your history is reclaiming your dignity, zegt beeldend kunstenaar Patricia Kaersenhout. De kern van wat we deze dagen meemaken.
Dat is wat er gaande is. Ik denk dat wel meer mensen verrast waren over hoeveel er al is, ik in ieder geval wel. En het was wel duidelijk: dit moet een traditie worden. Ik ging naar huis, vol indrukken, zoveel mensen gehoord en gezien, mensen die ik al kende, nieuwe contacten die me nieuwsgierig maken, paar video’s mee van films die ik nog niet gezien had, een boek over zwart haar, een thema waar ook een levendige discussie over was. Wordt vervolgd.
(Ik laat met spijt veel namen ongenoemd. Het waren er overweldigend veel. Ik vertrouw er op dat alles wat werd gezegd en getoond nog een vervolg zal krijgen.)