Waarom is nu uitgerekend dit historische conflict over Israël en Palestina zo lastig, en waarom verstrikken we ons zo makkelijk in een paradigmastrijd? Waarom is er, om een voorbeeld te nemen, nog steeds geen sprake van een brede beweging om te helpen het conflict op te lossen, zoals dat er uiteindelijk wel kwam bij de anti-apartheidsstrijd? Waarom hoor ik zoveel mensen binnenskamers kritiek uiten op Israël maar er van terugschrikken om dat in het openbaar te doen?

Een aantal factoren:

1. De joden zijn in de Europese geschiedenis extreem slachtoffer geworden van antisemitisme en vervolging. Europa heeft wat dat betreft boter op het hoofd. Op wat verzet na hebben we het laten gebeuren. We zien de joden dus (terecht) als extreme slachtoffers van de geschiedenis. En in ons denken is het heel moeilijk om onder ogen te zien dat de slachtoffers van toen, of hun nazaten de daders van vandaag kunnen zijn. De Palestijnen maken het ons niet makkelijk (of juist wel, als we absoluut in paradigma 1 willen blijven) door zich niet als schuldeloze slachtoffers te blijven gedragen maar zich te verzetten met alle middelen die ze hebben. En daarbij zelf ook slachtoffers te maken. (De vraag is of het de Palestijnen had geholpen wanneer ze zich beperkt hadden tot geweldloos verzet – daarover een andere keer.) In de paradigmastrijd gaat het dus steeds over wie de ware daders zijn en wie de ware slachtoffers.

2. Toen Israël werd gesticht op land waar al andere mensen woonden leefden we nog in de nadagen van het kolonialisme. In Europa was weinig sympatie voor ‘inheemse volken’. De Palestijnen werden niet gezien als mensen die dáár woonden, maar als deel van een anonieme massa primitieve Arabieren die net zo goed ergens anders heen konden. Dat oude kolonialisme is inmiddels vervangen door een westers anti-islamisme, opgekomen onder invloed van migratieproblemen en terreuraanslagen. In het populistische denken kan het verzet van de Palestijnen eenvoudig opgeteld worden bij de moslimfundamentalistische terreur van al Qaida. Sharon heeft dus hulp gekregen van de ‘oorlog tegen het terrorisme’ van Bush, en probeert het Palestijnse verzet als moslimterreur weg te declareren. Met enig succes: veel mensen zien Arafat in de eerste plaats als een terrorist.

3. Veel Europeanen voelen zich meer verwant met Israël dan met de Palestijnen, die Arabieren zijn. Dat is ook niet voor niets: de stichters van Israël, de ashkenazische joden, kwamen, anders dan de mizrahim, de arabische joden, uit de Europese cultuur. Israël maakt er ook geen geheim van liever bij Europa te willen horen dan deel uit te maken van het Midden Oosten. Ook wordt er voortdurend benadrukt dat ‘Israël de enige democratie in het Midden Oosten’ is. Ondanks het feit dat het met die democratie nogal tegenvalt doet dat een beroep op het westerse gevoel dat Israël een fort van beschaving is tegen de oprukkende barbarij.

4. Voor veel mensen is het te moeilijk om de stap naar paradigma 3 te maken, omdat het lijkt alsof je niet alleen Israël aanvalt maar alle joden. Daar wordt ook naarstig gebruik van gemaakt door de mensen uit paradigma 1. Wie kritiek heeft op Israël valt alle joden aan en is dus eigenlijk een antisemiet. Dat is in ons schuldbewuste Europa een zware beschuldiging, en veel mensen schieten dan ook als een haas weer terug naar 2. Zeker voor mensen die joodse familie of vrienden hebben die erg aan paradigma 1 hangen, of op andere manier banden hebben met Israël, is het niet alleen een kwestie van mening te veranderen, maar kan het gaan om diepe gevoelens van loyaliteit en verraad.

5. En als laatste is er het misverstand dat wie opkomt voor de rechten van de Palestijnen automatisch anti-Israël is. Niet alleen tegen de huidige politieke lijn van Israël, maar tegen het gehele bestaan van Israël op zich. Het is nog moeilijker om de stap van 3 naar 4 te maken en stand te houden. Ja, ik sta achter de Palestijnen. Nee, dat betekent niet dat ik tegen Israël ben. Want let op: wie zien we nu als de ware vrienden van Zuid Afrika? Zijn dat de mensen die destijds de apartheid verdedigden?

Er zijn dus redenen waarom Europeanen in het algemeen en Nederlanders in het bijzonder haast automatisch achter Israël stonden. Toch kunnen we zien dat ook collectief gedragen paradigma’s kunnen verschuiven. In Nederland is waarneembaar dat een meerderheid, ook in de politiek en de media, langzaamaan van 1 naar 2 is opgeschoven. Voor veel van hen is paradigma 3 nog net een brug te ver, maar ook de kritische groep groeit. Ik hoor bijvoorbeeld vaak dat mensen ronduit kritiek hebben op Sharon, maar daar zelf haast van schrikken en zich dan haasten om ook wat negatiefs te zeggen over Arafat – “de Palestijnen zijn ook geen lieverdjes hoor”, als om het evenwicht te herstellen. Dat dat collectieve paradigma aan het opschuiven is maakt dat mensen die om wat voor reden ook erg hangen aan paradigma 1 zich in de verdediging gedrongen voelen en dan in de aanval gaan. Dat is te merken aan de steeds scherpere toon waarmee de mensen die voor de Palestijnen op komen van antisemitisme worden beschuldigd. Ik citeer de voorzitter van de Nederlandse Zionistenbond, de psychiater Dan Cohen: ‘hedendaagse joden hebben meer te vrezen van linkse groepen als Novib en de SP dan van de neonazi’s’.

Hierna, als illustratie, mijn persoonlijke verhaal over mijn reis door de paradigma’s. Hier.