Jan en ik praten erover waarom het om te beginnen zo hard werken was, om ze er echt bij te krijgen. Ze deden wel braaf alles wat er van ze gevraagd werd, ze waren best geïnteresseerd, maar het duurde tot het er echt in schoot. Dat is omdat we hier aan de daderkant werken, zei Jan, dat is altijd zwaarder. Waar. We hebben in de Balkan ook zowel met slachtoffers als met daders gewerkt, en met daders is het altijd moeilijker. Met slachtoffers zet je vooral heel veel empathie in, maar met daders is het altijd een mengeling van acceptatie en confrontatie. En hier is het ingewikkeld, lopen daderschap en slachtofferschap zo door elkaar.

De laatste dag beginnen we met een kleine ceremonie, zoals Jan die al zoveel keer in de AIDS crisis heeft gehouden, en zoals we die ook hebben gedaan in Gaza. Ik steek de kaarsjes aan. De moeder van Nir heeft de laptop van haar zoon meegenomen, waarop het laatste liedje dat hij voor zijn dood nog heeft gespeeld. Er zijn foto’s, Nir met zijn vrienden, Nir in het leger waar hij zijn eenheid allemaal een roze T-shirt had gegeven, Nir met zijn moeder. Een zachte jongen, zegt ze, maar altijd bezig, altijd actief. En in een seconde was zijn leven afgelopen.

Iedereen is stil, en zacht. Mensen houden elkaar vast, er wordt gehuild. Delen, voor wie wil, wat iedereen heeft verloren. Er komen verhalen: de jonge man die op de eerste dag tranen in zijn ogen had en niet wilde dat ik hem fotografeerde, is zijn broer verloren, die eerst zijn dochtertje heeft gedood en toen zichzelf. Een andere man vertelt over een vriend, die gek is geworden, en eerst zijn ouders vermoordde, en toen door de politie werd doodgeschoten. Sommigen hebben mensen verloren, gewoon, aan ouderdom en ziekte. Een van de lesbische vrouwen is haar familie kwijt: het is alsof ik dood voor ze ben, en dat is moeilijk, als je weet dat ze nog leven.

Meer inleiding van Jan, over hoe leiders meestal als er een crisis is meteen in de actie gaan en zichzelf overslaan, bijna alle leiders hebben zelf een vertraagde reactie. En wat er goed is aan een trauma, dat het een kans is om alle ontkenning achter je te laten, de schok kan ook een mogelijkheid zijn om de vastgelopen patronen achter je te laten. zoals nu. En dat er een risico zit in de saamhorigheid die er nu is ontstaan, dat je opnieuw mensen buiten gaat sluiten. De vraag, voor iedereen in de groep is nu, wat je gaat doen, met deze bijzondere ervaring, deze sharing, en deze band die er nu is – hoe kunnen we die omzetten in energie waar mee er iets in beweging gezet kan worden. Hoe gaan we terug naar de realiteit?

Evaluatieronde: een van de lesbische vrouwen zegt: mijn ontdekking is dat we meer met elkaar gemeenschappelijk hebben dan wat ons van elkaar scheidt. Een ander zegt: ik was echt erg sceptisch, en eerlijk gezegd: ik ben nog steeds sceptisch, maar ik voel ook iets van hoop. Een derde: ik besef in wat voor een gewelddadige maatschappij we leven, en ik wil mijn ogen er niet meer voor sluiten. Een vierde: ik besef dat leiders ook mensen zijn, en dat ook wij iets nodig hebben, van elkaar.

Of we terug willen komen.
Dat willen we.

Nawoord:
Ik heb nog het een en ander aan persoonlijke overdenkingen toe te voegen aan dit verslag. Die komen geheel voor mijn rekening, want het zijn zaken waar we het in de training niet over hebben gehad, en ik loop misschien met mijn associaties en interpretatie vooruit op wat de deelnemers hebben meegemaakt en wat Jan heeft bedoeld. Toen we bij de evaluatie vertelden wat we aan de training hebben gehad vertelde ik wat het voor mij had betekend. Dat ook voor mij de training nieuwe hoop had gegeven, maar op een ander vlak. Jan en ik verbergen geen moment waar we staan, dat we kritisch zijn ten opzichte van Israël, en dat we ons hebben verbonden met het lot van de Palestijnen. Dat was niet het onderwerp van de training, maar het speelde onder de oppervlakte wel steeds mee.

Een paar dingen vielen me op: dat in een kleine groep van twintig mensen wel drie ervan in het afgelopen jaar direct geconfronteerd zijn met een gewelddadige dood in hun omgeving, en dan hebben we het nog niet eens over een ander onderwerp: wie van de aanwezigen in het leger had gediend en wat ze daar hadden gedaan. Jan en ik weten van ons werk in de Balkan dat niet alleen slachtoffers van een oorlog zijn beschadigd, maar ook de mannen die hebben gevochten. Altijd na een oorlog neemt het geweld in persoonlijke kring toe, en dus ook hier in het land dat vrijwel permanent in een noodtoestand wordt gehouden. Het bevestigde het beeld dat ik al had: dat Israël ook intern een behoorlijk gewelddadige samenleving is geworden.

De complexiteit is dat we in deze groep te maken hebben met mensen die zowel (potentieel) slachtoffer zijn, als gays, maar ook Israëli’s zijn, en dus deel uitmaken van een bezettende macht. En de mannen die we er troffen gaan daar verschillend mee om: van een van hen weet ik dat hij dienst geweigerd heeft, en met twee van hen had ik een intensief gesprek. Een man vertelde me dat hij na de oorlog tegen Gaza erg aan het radicaliseren was, en steeds kritischer werd, en zijn vrienden nu zocht aan de linkerkant van de samenleving. Voor hem was het ook duidelijk dat de kogel van rechts kwam – en dat er aan de extreme rechterzijde mensen zijn die hun hand niet omdraaien voor moord op links, zoals professor Sternhell een aanslag overleefde, die vinden dat je Palestijnen mag vermoorden maar ook homoseksuelen. Wil je je daar tegen verweren, dan moet je wel een links front vormen, en samenwerken met andere groepen – maar dat is voor andere gays die niet zo links zijn weer een brug te ver.

Ik sprak ook met een man die al heel lang lid is van Hadash, de communistische partij, de enige die gemengd Arabisch en joods Israëlisch is, met drie zetels in de Knesset en een vierde op komst. Op een gegeven ogenblik zei hij: “most of us are Arabs’, en ik wees hem er op dat dit de eerste keer was dat ik een Israelische jood de woorden ‘us’ en ‘Arabs’ hoorde zeggen in één zin. Een man met wie ik graag contact zal houden, want zoals hij zei en niet geheel onterecht: de Israëlische vredes en mensenrechtengroepen die jullie kennen in Europa zijn nu juist niet de groepen die veel band hebben met de Israëlische bevolking, dat hebben wij wel, hoe klein we nog ook zijn. Diezelfde man wees er ook op dat de diversiteit die we in deze groep aantroffen maar relatief is: een flinke overwicht aan mannen, bijna allemaal ‘ashkenazi’ (joden afkomstig uit Europa, de elite vergeleken bij de joden die afkomstig zijn uit Arabische landen: de ‘mizrachim’) en geen Arabieren, hoewel we inmiddels de prille Palestijnse homobeweging kennen. Er valt nog veel te winnen.

Ik heb in het verleden veel les en training gegeven over diversiteit: over het feit dat we allemaal pakketjes zijn aan ervaringen: sekse, klasse, kleur, seksuele leefstijl, het zijn de zaken die ons leven vergaand beïnvloeden. Met sommige van die identiteiten zitten we aan de geprivilegeerde kant van de maatschappij, met andere aan de onderkant. En dat speelt allemaal door elkaar heen. Wat ik heb geleerd uit jarenlang werken met verschil: dat bijna niemand in staat is om zich in te leven in het leed van anderen als het eigen leed niet is verwerkt en onder ogen gezien. Ik herinner me de gemengde groepen waar de mannen meteen met de hakken in het zand zaten als ik het had over vrouwen. Daar zat iets onder dat niet alleen te maken had met een afkeer van feministen en sterke cq dominante vrouwen, er zat onder dat veel van die mannen zichzelf niet als ‘machthebbers’ konden zien omdat hun zelfbeeld en wereldbeeld nog ingekleurd werd door hun eigen ervaringen van achterstelling: als leden van de arbeidersklasse, als boeren, als homo, of als mishandeld kind. Pas als ik het thema klasse aan de orde gesteld had en de mannen had gevraagd wat zij hadden meegemaakt, als ze erkenning hadden gekregen, als er naar ze was geluisterd, werden ze ‘zacht’, en waren op hun beurt bereid te luisteren naar de vrouwen. En ik denk dat iets dergelijks ook in deze groep speelt: veel van de mensen die zichzelf als jood en als gay bedreigd voelen, hebben nog geen mentale ruimte om te zien hoe hun land een ander volk tot slachtoffers maakt. Terwijl je zou verwachten dat hun eigen ervaring als onderdrukt ze gevoeliger maakt voor de onderdrukking van anderen. Bij sommigen is dat ook zo, bij anderen (nog) niet, en bij weer anderen gaat dat nooit gebeuren.

Zo ingewikkeld is de kluwen van slachtofferdom en daderschap – en wat je hier in het klein kunt zien is in het groot het verhaal van Israël, waar de meerderheid van de bevolking zich nog steeds ziet als slachtoffers, bedreigd door een kwade wraaklustige Arabische meerderheid om hen heen, en (nog) niet kunnen zien dat ze als staat allang in de daderpositie terecht zijn gekomen en bezig zijn om hun eigen vijanden te scheppen. Het verklaart iets van de bijna totale blindheid voor en de dwangmatige ontkenning van wat Israël de Palestijnen aandoet – 90% van de joods-Israëlische bevolking was voor de oorlog tegen Gaza.

Werken met daders: dit heb ik van Virginia Goldner geleerd, die werkte met extreem gewelddadige mannen. Je begint met acceptatie, met je inleven. Dan zie je vrijwel altijd achter die gewelddadige man een beschadigd kind, en bijna altijd gaat je hart daar voor open. Maar kijk uit, zegt ze: voordat je alleen maar gaat zitten accepteren, want alleen acceptatie maakt geen einde aan het geweld – datzelfde beschadigde kind heeft wel anderen ontzettend beschadigd. Dit is dus de kunst: om tegelijkertijd twee ogenschijnlijk tegenstrijdige dingen te doen: te accepteren en te confronteren. Alleen acceptatie, “arme jongen kom maar hier”, en een dader verandert niet. Alleen confrontatie en afwijzing, en een dader verandert ook niet. Het vraagt van degene die dit werk doet een behoorlijke mate aan zelfkennis en zelf verwerkt hebben, je eigen slachtofferschap kennen maar ook de dader in jezelf. Het vraagt van je dat je die twee polen kunt ‘containen’ zonder in een gemakkelijk en pseudo-neutraal midden te gaan zitten.

Ik herinner me een lesbische vrouw in Servië, die toen ze werd aangesproken op de wandaden van haar land, verontwaardigd zei: “I’m not a Serbian, I’m a lesbian”, alsof dat een andere nationaliteit is. Nu was die vrouw gedurende de hele oorlog actief om de band te behouden met de vrouwen aan de overkanten, in Kroatië en Bosnië. Ze demonstreerde, daar ontzettend moedig, elke week met de Vrouwen in het Zwart tegen de oorlog. Toch was ze ook woedend toen haar land werd gebombardeerd. Het is dus ingewikkeld: de homobeweging maakt wel en niet deel uit van het land waar ze wonen. Zoals de dichter Adrienne Rich schreef – die meer dan dubbel buitenstaander was in de VS, als lesbo, als jodin, als dichter, als feministe (met drie zoons – ‘having sons keeps you honest’, schreef ze ook): het begint met ‘disloyalty to civilisation’, kritiek op de samenleving die je uitstoot kan leiden tot solidariteit met andere groepen die worden uitgestoten – maar het hoeft niet. Andere mensen, die te veel blijven steken in hun eigen slachtofferschap, brengen die solidariteit met anderen nooit op.

Met andere woorden: wil je ergens een opening maken voor beweging, voor werkelijk begrip voor wat anderen overkomt, en zelfs, nog moeilijker, hoe je eigen groep medeplichtig is aan de onderdrukking van anderen, dan begint dat met het besef, en het verwerken, van het eigen slachtofferschap, om dat vervolgens niet te ontkennen, maar een plaats te geven, achter te laten.

Dat, ongeveer, is mijn interpretatie van een proces zoals ik dat waarnam. En waarvan ik een begin zag: mensen die stuk voor stuk open gingen, die zacht werden, die konden rouwen om verlies en daarmee weer opening maakten voor een erkenning van het lijden van anderen. Ik weet dat het grote woorden zijn voor drie dagen samen met een handjevol homoactivisten in een kibbutz, maar voor het eerst sinds tijden kon ik in hetzelfde land dat mijn mensen in Gaza kort geleden nog had afgeslacht weer iets voelen van hoop. Het veranderde niet mijn politieke opvatting van wat daar mis is, maar wel – even – het gevoel dat ik er bij heb. Even voelde ik me niet zo machteloos en woedend, en kon ik me voorstellen dat het er eens, eens, goed gaat komen, als de mensen die in partijen tegenover elkaar staan weer in contact komen met hun eigen menselijkheid en dat van de mensen aan de andere kant.

Nog eens Adrienne Rich, die schreef over haar joodse vader:

Daarom wil ik je aanspreken. Om te zeggen: niemand die verantwoordelijkheid neemt voor haar of zijn identiteit, zou zo alleen mogen zijn. Er moeten mensen zijn met wie we kunnen neerzitten en huilen, terwijl we niettemin tot de strijders gerekend worden. Ik denk dat jij dacht dat er voor jou niet zo’n plek bestond, en misschien was die er toen nog niet, en misschien is die er nog steeds niet: maar we zullen die moeten creëren, wij die willen dat het lijden eindigt, die de wetten van de geschiedenis willen veranderen, als we onszelf niet willen verraden.

Jan Andreae zelf over deze training: hier.
En Jonatan Gher, over de moorden: hier.