Een interessante entourage om het over Hamas te hebben: nu eens niet een bijeenkomst met activisten, maar een Haags gezelschap. Academici, mensen van ministeries en ambassades, wat studenten en dames en heren die de ontvangende organisatie, Initatives of Change, een warm hart toedragen. De spreker ken ik nog van lang geleden uit Gaza, toen hij daar onderzoek deed naar Hamas. Niet wetende wat er allemaal nog ging gebeuren, en hoe buitengewoon actueel zijn onderzoeksonderwerp zou worden. Nu is hij een van de best ingevoerde deskundigen over Hamas, publiceerde er een boek over: Hamas in Politics. Democracy, Religion and Violence, en is wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit van Wales, afdeling International Politics.

Henny de Pous introduceert hem, hoogleraar Gerrie ter Haar neemt het eerste exemplaar van zijn boek in ontvangst. En Jeroen van Gunning houdt een inleiding in een rap Engels – hij heeft veel te vertellen. Begint met een paar waarschuwingen: dat hij het over Hamas zal hebben betekent niet dat hij een aanhanger is – met een variant op wat ik vaak zeg: dat je probeert om iets te begrijpen betekent nog niet dat je het er mee eens bent, maakt hij een onderscheid tussen empathie – je inleven, en sympathie. En dan het tweede punt, dat we het vooral hebben over Hamas betekent niet dat zij de enige factor zijn in het verhaal waarom het maar niet op wil schieten met het ‘vredesproces’. Al zijn er mensen, in de zaal zit er ook weer zo iemand, die vastbesloten zijn om Hamas als de belangrijkste ‘spoiler’ te zien: spelbederver.

Het belangrijkste punt is dat Hamas een beweging is die we niet langer moeten zien als een ‘black box’, maar als een organisatie met meerdere doelen en verschillende stromingen, een beweging die bovendien – in beweging is. Het beeld: Hamas is per definitie niet bereid tot enig compromis met Israel, klopt in ieder geval niet. Het is bijvoorbeeld de moeite om na te gaan wat de beweegredenen waren om met geweld te stoppen – Hamas heeft meerdere keren een wapenstilstand aangeboden, en is enkele jaren geleden gestopt met zelfmoordaanslagen. En daarmee verklapt Gunning al wat zijn conclusie zal zijn: contact met Hamas is een betere optie dan isolement.

Het is waar dat Hamas eens begon met het doel geheel Israel te ‘bevrijden’ en terug te veroveren voor een islamitische staat. Toch blijkt een belangrijk deel van Hamas vooral pragmatisch, en is bereid tot een compromis, wat onder andere blijkt uit het aanbod om tot een wederzijdse wapenstilstand te komen. Uiteraard zou Hamas die wapenstilstand ook gebruiken om zich te hergroeperen, en zal zeker doorgaan met zich bewapenen. Maar als dat het enige motief zou zijn, dan zouden ze geen wapenstilstand aanbieden, die voor de militante vleugel toch ook neer zou komen op een zeker gezichtsverlies. Het is ook niet zo dat het aanbod van wapenstilstand, net zo min als de vorige periodes, volgden op een periode van militaire zwakte. Dat er binnen Hamas veranderingen hebben plaatsgevonden in de richting van een grotere compromisbereidheid blijkt ook uit de beslissing geen zelfmoordaanslagen meer te plegen ook al zijn de verzetsoperaties nooit helemaal gestopt. Neem dat serieus, zegt Gunning. Ook al is het grootste deel van Hamas niet bereid om Israel te erkennen, ze doen dat pragmatisch gezien allang. Neem je dat niet serieus, neem je het aanbod niet aan, dan laat je daarmee juist de weg vrij naar de met Syrie en Iran gelieerde ‘havikken’ die helemaal geen overeenkomst willen.

Dat rond 2005 het aantal zelfmoordaanslagen drastisch verminderde is niet toevallig. Hamas heeft altijd vergaand contact gehouden met de bevolking, en wist dat een meerderheid – zo’n 80% – genoeg had van de aanslagen. De vraag is of Hamas meer rekening ging houden met de bevolking omdat ze deel wilden nemen aan de verkiezing, of dat het feit dat ze deel gingen nemen aan de verkiezingen maakte dat ze meer rekening gingen houden met de wil van de bevolking, feit is dat er een omslag plaats vond, waarbij de minder ideologische maar meer pragmatische stroming de overhand kreeg. Een groot deel van de bevolking is bereid om naar een overeenstemming met Israel te gaan – als dat een redelijk compromis is. Juist de mensen binnen de bezette gebieden, die er dagelijks onder lijden, zijn meer pragmatisch dan de aanhangers en leiders daarbuiten.

Gunning, die Hamas door en door heeft leren kennen, kan vertellen welke Palestijnen en om welke redenen bereid zijn tot een settlement, en welke niet: bijvoorbeeld de redelijk zelfstandig opererende Qassam Brigades, die een grote loyaliteit voelen ten aanzien van de gevallen kameraden is minder compromisbereid, dan bijvoorbeeld de middenklasse die graag weer een gewoon leven wil voeren en zaken wil doen. Maar de pragmatici kunnen zich alleen staande houden tegenover de hardliners wanneer ze ook resultaten kunnen laten zien, en dat is op dit moment nu juist het probleem. Steeds maar weer nieuwe doden en steeds maar weer uitbreidingen van de nederzettingen maken het vertrouwen dat er met Israel nog eens een deal te sluiten valt niet groter, en is koren op de molen van de radicalen.

Het andere grote probleem is de splitsing tussen Hamas en Fatah. Of het nu waar is of niet, Hamas is er van overtuigd dat Fatah, met ondersteuning van Israel en de VS, geprobeerd heeft om Hamas te ondermijnen. Hamas werd sinds de coup geboycot, met de verwachtingen van Israel en de VS dat ze door de knieen zou gaan. Dat is niet gebeurd. Hamas heeft zich staande weten te houden, en heeft ook op de Westoever nog steeds aanhang. Hoewel een deel van de bevolking hen het gedrag tijdens en na de coup kwalijk heeft genomen hebben ze inmiddels weer meer sympathie terug gewonnen. Als de Palestijnen nu moesten kiezen tussen Abbas of Haniya als president, kozen ze voor Haniya.

Juist de voortdurende aanvallen op Hamas, de ’targetted killings’, en op de bevolking, maakt dat Hamas zich tegelijkertijd op kan stellen als slachtoffer en als beschermer van het volk. En juist omdat het geweld maar door gaat en er geen enkel zicht is op een andere opstelling van Israel, begint de aanhang voor het gebruik van geweld tegen Israel ook weer toe te nemen. Het feit dat Fatah in Gaza geen invloed meer heeft, maakt bovendien dat er geen krachten aanwezig zijn die Hamas in bedwang kunnen houden, in evenwicht kunnen houden, bijvoorbeeld intern, tegen de media. Zonder oppositie in Gaza heeft Hamas vrij spel. De blokkade en de boycot maakt ze bovendien meer afhankelijk van Syrie en Iran – het netto resultaat van de boycot en de blokkade is dus precies het tegenovergestelde van wat de bedoeling was: de pragmatici verliezen er door, de hardliners, die gelijk lijken te krijgen dat ook Abbas met zijn vergaande bereidheid tot samenwerking met Israel niets voor elkaar krijgt versterkt juist de radicale vleugel.

Gunnings boek is buitengewoon actueel, maar de tijd gaat door, en net op de dag dat hij zijn lezing hield werd bekend dat Abbas opnieuw bereid is om met Hamas te praten – of dat resultaten op gaat leveren is nog de vraag, want er is wederzijds veel reden tot wantrouwen, er is veel gebeurd. De bevolking is in meerderheid voor samenwerking, omdat het duidelijk is dat de scheiding schadelijk is, maar het is ook duidelijk dat de poging weer tot eenwording te komen geen steun zal krijgen van Israel en de VS, die Abbas er van af willen houden. Het is een kleine glimp van hoop, al is het de vraag, als het opnieuw tot een eenheidsregering zou komen, of die wel geaccepteerd zou worden door Israel en de VS.

Hamas moet serieus genomen worden. Niet om ze te legitimeren, maar om te accepteren dat ze gelegitimeerd worden door hun eigen bevolking. Gezamenlijk is er ook meer kans dat de eisen die ze stellen redelijk zijn, en in principe uitvoerbaar, meer dan wanneer Hamas alleen moet handelen. Ook is Fatah’s leiderschap duidelijk niet sterk genoeg om de eisen te stellen die voor de bevolking acceptabel zijn. Hoe meer geprobeerd wordt om Hamas naar de zijlijn te manoeuvreren, hoe meer ze de neiging zullen hebben om elke overeenstemming te saboteren. De aanhoudende beschietingen met raketten zullen het ook vrijwel onmogelijk maken. Alleen werkelijke erkenning, en een mate van politieke macht zal Hamas over kunnen halen om zich meer pragmatisch en minder ideologisch op te stellen. Israel zou de acties die hen alleen militanter maakt moeten staken – ook al is het niet eenvoudig om de grens te trekken tussen wat noodzakelijk is voor de veiligheid, en waar het aanvallen op Hamas betreft die alleen de hardliners zal sterken.

Kortom: het is riskant om met Hamas de onderhandelen, maar niet onderhandelen met Hamas is riskanter.

Ik hoor iemand verzuchten dat deze lezing toch wel schril afsteekt bij de oppervlakkigheid van de huidige politiek. Zelf denk ik aan minister Verhagen, die ik onlangs in de Eerste Kamer nog heb horen zeggen dat de Palestijnen ‘zijn kameraden zijn’, maar dat hij niet praat met ’terroristen’ – lees Hamas. Kennelijk heeft hij geen idee hoe ook de EU medeplichtig is aan de versterking van Hamas, en vooral aan de hardliners daarbinnen. Of hij wil het niet weten. Misschien dat hij naar en wetenschapper als Gunning eerder zou willen luisteren dan naar SP politici.

Ook Jeroen Gunning kan niet in de toekomst kijken. Er zijn zoveel onzekere factoren: of Abbas aanblijft, of Olmert aanblijft, Bush vertrekt maar wat komt er voor terug – of Hamas, die bij de laatste verkiezingen onder andere sympathie kregen omdat ze bekend staan als niet corrupt, en dicht bij het volk, niet even gemakszuchtig en corrupt gaat worden als Fatah, nu ze geen oppositie meer hebben – of ze ondanks de aanvankelijke afkeer van de Iraanse revolutie – shiiten tenslotte, terwijl zij soennieten zijn meer die kant op gedreven zullen worden – de tijd zal het leren.

Voor ons is het belangrijk realistischer en ook pragmatischer naar Hamas te kijken – een deel van het vijandbeeld, dat mogen we niet vergeten zegt Gunning, is afkomstig van tegenstander Fatah. Het is waar dat er Hamasleden zijn die een islamitische staat zouden willen, het is ook waar dat ze luisteren naar de bevolking die dat in meerderheid niet wil. Ook Hamas is niet zomaar te vergelijken met andere fundamentalistische bewegingen – Hamas heeft onlangs nog een vrouwelijke rechter aangesteld – in sommige andere islamitische landen is dat ondenkbaar. En ondertussen moet ook Fatah zich opnieuw hergroeperen – to reinvent itself post-Arafat.

Je kunt de verschillen binnen Hamas ook nog anders zien, zegt Gunning tijdens de discussie. Er is een stroming die denkt dat ze de tijd mee hebben: God is aan hun kant, en de Kruisvaarders zijn toch ook weer vertrokken. Er is een stroming die denkt dat er geen tijd te verliezen is, als het zo door gaat is er straks niets meer over om nog voor te vechten.

Of er binnen Israel nog enige beweging zichtbaar is? Gunning is niet optimistisch. Er worden op dit moment weinig Israeli’s gedood, economisch gaat het aardig, vooral de security industry is booming, en ook al is de politiek zwak, de mensen voelen zich redelijk veilig. En ze hebben de Palestijnen waar ze die hebben willen: onderling verdeeld, geisoleerd, afhankelijk, arm. Natuurlijk kan het op lange termijn zo niet blijven, maar net als overal bekommert te politiek zich alleen om de volgende verkiezingen.

De lezing van Jeroen Gunning, en de repliek van Gerrie ter Haar zijn in het engels te lezen op de website van Initiatives of Change, hier.